Άνθρωποι-Φαντάσματα στο Ψυχιατρείο της Θεσσαλονίκης των Αρχών του 20ού Aιώνα

Συγκλονιστικές φωτογραφίες από την ιστορία 100 ετών του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης – από το Άσυλο Φρενοβλαβών, στο σημερινό σύγχρονο Νοσοκομείο.

Στην εκκλησία του Αγίου Αντωνίου, στην οδό Φιλικής Εταιρείας, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, υπάρχουν ακόμη βιδωμένοι στο τέμπλο μεταλλικοί χαλκάδες. Μέχρι και τις αρχές του προηγούμενου αιώνα, κάτω από τις θρησκευτικές εικόνες αλυσόδεναν ψυχικά ασθενείς και τους υπέβαλαν σε εξορκισμούς, διότι κυριαρχούσε η σκοταδιστική άποψη ότι η ψυχική νόσος οφειλόταν σε δαιμόνια, τα οποία λύνονταν μόνο με τη θεία μεσολάβηση.

Από εκείνη την (ημερολογιακά) μακρινή-εποχή, ξεκινά την αφήγηση ο ψυχίατρος Δημήτρης Σεβρής, συντονιστής ομάδας εργαζομένων του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης (ΨΝΘ), οι οποίοι συγκέντρωσαν συγκλονιστικό αρχειακό υλικό για την ιστορία της ψυχιατρικής περίθαλψης στην πόλη, με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων λειτουργίας του Νοσοκομείου. Μέσα από δεκάδες φωτογραφίες και άλλα ντοκουμέντα, η αφήγηση ξετυλίγεται μυθιστορηματικά και αποτυπώνει την τεράστια απόσταση που διανύθηκε τις επόμενες δεκαετίες – ως την ψυχιατρική μεταρρύθμιση της δεκαετίας του ’80 και το σημερινό ΨΝΘ, στην οδό Λαγκαδά.

Ο κ. Σεβρής, ένας μειλίχιος γιατρός που υπηρετεί επί 35 χρόνια στο ΨΝΘ, πιάνει το νήμα από την αρχή. «Η ιστορική μνήμη οδηγεί την αφήγηση στα πρώτα χρόνια μετά το 1900 και την εκκλησία του Αγίου Αντωνίου, όπου εγκαταλείπονταν οι ψυχικά ασθενείς και υποβάλλονταν σε εξορκισμούς», σημειώνει. «Οι συνθήκες ήταν τρομακτικές και περιγράφονται με χαρακτηριστικό τρόπο, έστω λογοτεχνικό, στο βιβλίο Ανατροπή του Νίκου Θέμελη». Διαβάζουμε στο σχετικό απόσπασμα: «Ήτανε οι τρελοί και οι σαλεμένοι, δεμένοι σε χαλκάδες, που ζούσαν έγκλειστοι μέσα στην εκκλησία μέχρι να γιατρευτούν από τον Άγιο Αντώνιο. Τον Άγιο των τρελών και των δαιμονισμένων […] Αλυσοδεμένοι κατάχαμα, στο πατημένο χώμα, στις πλάκες, μες στις ακαθαρσίες τους και στη βαριά τη μυρωδιά που απέπνεαν τα κετσεδένια στρώματα, τα ράκη που έκρυβαν τα σώματα των βασανισμένων. Οι τρελοί που ήλπιζαν πως με τις ικεσίες τους θα πείθανε ότι άδικα τους είχανε αλυσοδέσει για να τους ξεφορτωθούν».

Τα επόμενα χρόνια, τα πρώτα του προηγούμενοι αιώνα, λειτουργεί το περίφημο Άσυλο Φρενοβλαβών στο τέρμα της οδού Αφροδίτης, στην περιοχή του παλιού σιδηροδρομικού σταθμού, στη δυτική είσοδο της Θεσσαλονίκης», περιγράφει ο κ. Σεβρής. Στο μητρώο ασθενών διαβάζουμε σε μια από τις πρώτες καρτέλες: «Ειρήνη Π., 27 ετών, ημερομηνία εισαγωγής: 17 Σεπτεμβρίου 1917, διάγνωση: πρωτόγονος άνοια – κατατονική μορφή. Έξοδος: 22 Μαΐου 1932, έκβαση: Θάνατος, αιτία θανάτου: πνευμονία».

Στο αρχειακό υλικό περιλαμβάνεται κι ένα απόσπασμα πρακτικών συνεδρίασης του δημοτικού συμβουλίου Θεσσαλονίκης, με ημερομηνία 30 Οκτωβρίου 1917, στα οποίο αποτυπώνονται οι άθλιες συνθήκες στο Άσυλο Φρενοβλαβών: «Ο κ. δήμαρχος (σσ: Κωνσταντίνος Αγγελάκης) λέγει ότι επισκεφθείς μετ’ ιατρών των συμμαχικών στρατευμάτων το εν τη πόλει μας υφιστάμενον άσυλον των φρενοπαθών, εύρε τούτο εις αθλιεστάτην κατάστασιν και ησθάνθη εντροπήν διότι πόλις ως η Θεσσαλονίκη έχει φιλανθρωπικόν ίδρυμα του είδους τούτου εις τοιαύτην ευρισκόμενο κατάστασιν».

Η ιστορία μεταφέρεται τα επόμενα χρόνια στη δυτική Θεσσαλονίκη, στην περιοχή της Σταυρούπολης, που τότε ονομαζόταν Λεμπέτ και ήταν μια αχανής ύπαιθρος. Στην περιοχή υπήρχαν στρατώνες, αποθήκες και τολ των συμμαχικών δυνάμεων, που είχαν αποχωρήσει μετά τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Έτσι, μετά το 1918 μεταφέρθηκαν σταδιακά στις παραπάνω εγκαταστάσεις οι πρώτοι ασθενείς, όχι πάντως με αξιόπιστα επιστημονικά κριτήρια. «Ήταν ένα μίγμα δυστυχισμένων ανθρώπων. Υπήρχαν επαίτες, άνθρωποι με νοητική στέρηση, πόρνες, περιθωριακά στοιχεία, ακόμη και πυροπαθείς της φωτιάς του ’17 και πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής. Η μεταβατική περίοδος διήρκεσε ως το 1925, οπότε ιδρύθηκε το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης», περιγράφει ο κ. Σεβρής. Η αρχική του ονομασία ήταν Δημόσιο Ψυχιατρείο, θεσπίστηκαν για πρώτη φορά κανόνες λειτουργίας και οργανόγραμμα, ενώ ο αριθμός των ασθενών ανερχόταν στους 150.

Οι συνθήκες βελτιώθηκαν κάπως, όμως παρέμεναν ασυλικές και ιδρυματικές. Τη δεκαετία του ’60 ξεκίνησε η κατασκευή των κτιρίων και η δύναμη των κλινών αυξήθηκε στις 1.000. Το 1974 εκδόθηκε ο κανονισμός λειτουργίας των κρατικών ψυχιατρείων και τη δεκαετία του ’80 εφαρμόστηκε η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα, αλλάζοντας ριζικά τη φιλοσοφία της περίθαλψης των ψυχικά ασθενών. Μέχρι τότε, άνθρωποι με σοβαρή δυσλειτουργία ζούσαν είτε αβοήθητοι στην κοινότητα είτε ιδρυματοποιημένοι σε άσυλο. Λειτούργησαν νέες πτέρυγες στο ΨΝΘ και στο πλευρό των ασθενών βρέθηκαν εξειδικευμένοι επιστήμονες. Στον σημερινό καιρό των μνημονίων και της κρίσης στη δημόσια υγεία, υπάρχουν λειτουργικά προβλήματα, όμως το ΨΝΘ κρατιέται χάρη στην αφοσίωση των εργαζομένων του.

Το αφιέρωμα «Από το Λεμπέτ στο Ψυχιατρείο – 100 χρόνια ιστορία» παρουσιάστηκε σε μεγάλη εκδήλωση, το βράδυ της Τρίτης στη Θεσσαλονίκη. Στην οργανωτική επιτροπή, εκτός από τον κ. Σεβρή, συμμετείχε ο διοικητής του ΨΝΘ, Κωνσταντίνος Εμμανουηλίδης, καθώς επίσης οι: Ελένη Γλούφτση, Παναγιώτης Κερεφιάδης, Κωνσταντίνος Κόντος, Στεργιανή Χατζίδου, Εμμανουήλ Μπίτσης και Δημήτριος Καλούδης. Ο κ. Καλούδης, πρώην εργαζόμενος στο Νοσοκομείο, διέσωσε με σκληρή δουλειά και ταξινόμησε το μεγαλύτερο μέρος των φωτογραφιών που παρουσιάστηκαν. Στην εκδήλωση βραβεύτηκαν πρώην εργαζόμενοι του ΨΝΘ, καθώς και παλιότεροι νοσηλευόμενοι σε αυτό.