Σοφία Κανελλοπούλου, Κοινωνιολόγος
Η βία κατά γυναικών καθίσταται πλέον ένα κοινωνικό φαινόμενο με πολλές διαστάσεις και με πολιτική, κοινωνική και δικαιική σημασία καθώς αντικατοπτρίζει την ιστορική και συστημική ασυμμετρία των έμφυλων σχέσεων. Είναι σημαντικό να τονιστεί η ύπαρξη ενός μακρότατου παρελθόντος αορατοποίησης της έμφυλης βίας, καθώς η βία κατά των γυναικών και η ενδοοικογενειακή βία υπήρχαν πάντα, κρυμμένες πίσω από το πέπλο των ιδιωτικών διαπροσωπικών σχέσεων. Για αυτό και στο πλαίσιο των δικαιικών προβλέψεων δεν εννοιολογούνταν ως νομικά σημαντικό ζήτημα και τα γυναικεία βιώματα έμεναν αθέατα τα προηγούμενα χρόνια και καταπνίγονταν από την διαχρονική κοινωνική αποσιώπηση και την θεσμική αδιαφορία. Η κοινωνική πραγματικότητα της βίας κατά γυναικών παραμένει και ανατροφοδοτείται από τις συνεχείς κρίσεις που πλήττουν τον κόσμο, όπως για παράδειγμα η δεκαετής οικονομική κρίση που βίωσε ιδίως η Νότια Ευρώπη και η χώρα μας και οδήγησε σε αύξηση των καταγεγραμμένων περιστατικών.
Κατά μέσον όρο, σύμφωνα με έρευνες δολοφονούνται κάθε μέρα ανά την υφήλιο 137 γυναίκες με δράστη είτε τον σύντροφό τους είτε κάποιο άλλο συγγενικό τους πρόσωπο. Σε ποσοστά 38% των γυναικοκτονιών παγκοσμίως είναι που τα θύματα έφυγαν από τη ζωή από τα χέρια των δικών τους ανθρώπων. Το τέλος του 2018 και η έναρξη του 2019 σημαδεύτηκαν από δύο στυγερές γυναικοκτονίες στην Ελλάδα. Πρόκειται για το βιασμό και την γυναικοκτονία της Ελένης Τοπαλούδη στη Ρόδο, από δύο νεαρούς άντρες με τους οποίους αρνήθηκε να συνευρεθεί ερωτικά, και τη δολοφονία της Αγγελικής Πέτρου στην Κέρκυρα, από τον πατέρα της, ο οποίος δεν ενέκρινε τη σχέση που είχε με άνδρα από το Αφγανιστάν.
Η χρονιές με την πανδημία, τα lockdown, την οικονομική δυσπραγία και άλλες αρνητικές συγκυρίες επιδείνωσαν ιδιαίτερα το πρόβλημα της ενδοοικογενειακής βίας καθώς τα θύματα υποχρεώνονταν σε 24ωρο εγκλεισμό μαζί με τους κακοποιητές συζύγους ή συντρόφους, αποκομμένα από τον έξω κόσμο. Καταγράφηκε λοιπόν τεράστια αύξηση κατά την υγειονομική κρίση της πανδημίας του Covid-19. Ενδεικτικά μόνο, στη διάρκεια της καραντίνας του Μαρτίου-Απριλίου 2019, επίσημες εκτιμήσεις στη Γαλλία υπολόγισαν την αύξηση περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας μεταξύ 32%-36%. Στην Αγγλία, το αντίστοιχο ποσοστό υπολογίζεται σε 25%. Στην Ελλάδα, οι κλήσεις καταγγελίας περιστατικών βίας κατά γυναικών τετραπλασιάστηκαν σύμφωνα με τις σχετικές ανακοινώσεις της Γ.Γ. Ισότητας.
Τα προηγούμενα χρόνια όμως δεν τελούνταν τόσες γυναικτονίες και με τέτοια συχνότητα στην Ελλάδα. Ακόμη και αν υφίσταται η βάσιμη εκδοχή της μη παράδοσης επίσημων στατιστικών στοιχείων από το κράτος στη δημοσιότητα, και πάλι οι αριθμοί των γυναικτονιών έχουν αυξηθεί κατακόρυφα τα τελευταία έτη. Οπωσδήποτε η συνεχής δημοσιότητα που έχει αποδοθεί τα τελευταία χρόνια από τα ΜΜΕ στις γυναικοκτονίες και κυρίως τις πιο θεαματικές, οδηγεί σε ανατροφοδότηση της έρευνας και των στατιστικών στοιχείων και αποτρέπει πλέον την απόκρυψή τους από το κοινωνικό σύνολο. Παρ’ όλα αυτά δεν δημοσιοποιούνται από τις αρχές επίσημα στοιχεία εξιχνιασμένων υποθέσεων ετησίως και αυτό δυσκολεύει την αποτύπωση της πραγματικής διάστασης του φαινομένου. Όπως και να έχει όμως είναι σημαντική η θεσμική κατοχύρωση του ανθρώπινου δικαιώματος των γυναικών σε μα ζωή χωρίς βία, η ουσιαστική και αποτελεσματική εφαρμογή του οποίου συνιστά ένα διαρκές διακύβευμα.
Ιστορική προέλευση όρου: Ο όρος γυναικοκτονία (femicide) χρησιμοποιήθηκε στην Αγγλία το 1801 για να περιγράψει το φόνο μίας γυναίκας. Το 1848 μπήκε στο νομικό λεξικό Wharton. Το 1976 η φεμινίστρια και ακτιβίστρια κοινωνιολόγος Diana Russell, δημοσίευσε τον όρο στο Crimes Against Women Tribunal. Ο έγινε ευρέως γνωστός και υιοθετήθηκε από την εγκληματολογία μετά το 1992, χάρη στο βιβλίο με τίτλο «Femicide: the politics of woman killing», μια συλλογή δοκιμίων που επιμελήθηκαν από κοινού η εγκληματολόγος Τζιλ Ράντφορντ και η κοινωνιολόγος Νταϊάνα Ράσελ. Επομένως είναι υπαρκτός εδώ και καιρό, ωστόσο έφτασε καθυστερημένα στην ελληνική γλώσσα.
Ορισμός: Μια γυναικοκτονία, μπορεί να προέλθει ως αποτέλεσμα άσκησης βίας από ερωτικό σύντροφο, άσκησης βίας για λόγους τιμής, άσκησης βίας λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού ή ταυτότητας φύλου, διάπραξης ακρωτηριασμού γυναικείων γεννητικών οργάνων, άσκησης βίας με σκοπό την παράνομη συνουσία, άσκησης βίας για σεξουαλικής εκμετάλλευσης. Συνιστά διακριτό αδίκημα που παλιότερα και επί πολλά χρόνια συγκαλύπτονταν πίσω από τα εγκλήματα ‘’τιμής’’, και στην πρόσφατη ιστορία πίσω από τον όρο ‘’εγκλήματα πάθους’’.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας: Η βία κατά των γυναικών περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα πράξεων από λεκτικές παρενοχλήσεις και άλλες μορφές συναισθηματικής κακοποίησης, μέχρι την καθημερινή σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση. Στην άκρη αυτού του φάσματος, βρίσκεται η γυναικοκτονία. Μεγάλο ποσοστό των γυναικοκτονιών είναι σε βάρος γυναικών που βρίσκονται σε βίαιες σχέσεις και διαπράττονται από τον νυν ή έναν πρώην σύντροφό τους. Επίσης «γυναικοκτονία είναι η ανθρωποκτονία από πρόθεση γυναικών επειδή είναι γυναίκες. Η γυναικοκτονία συνήθως διαπράττεται από άντρες αλλά κάποιες φορές συνεργούν και γυναίκες, συνήθως μέλη της ίδιας οικογένειας. Στις περισσότερες περιπτώσεις διαπράττεται από σύντροφο ή πρώην σύντροφο που συνήθως είχε και μακρόχρονη κακοποιητική συμπεριφορά, απειλούσε, κακοποιούσε ή/και εκφόβιζε τη γυναίκα, η οποία πολύ συχνά βρίσκεται σε θέση φυσικής ή/και οικονομικής αδυναμίας σε σχέση με αυτόν».
Σύμφωνα με την έκθεση του (ΠΟΥ) για το 2013, η κύρια αιτία θανάτου των γυναικών ηλικίας από 16 έως 44 ετών διεθνώς είναι η δολοφονία από κάποιο οικείο πρόσωπο. (βλ.WHO 2013,εδώ).
Σύμφωνα με ευρήματα που ανακοίνωσε το Συμβούλιο της Ευρώπης το 2005, η ενδοοικογενειακή βία έχει καταστεί για τις Ευρωπαίες μεταξύ 15 και 44 χρόνων η πρώτη αιτία αναπηρίας και θανάτου, αφήνοντας πίσω ακόμη και τα αυτοκινητικά δυστυχήματα ή τον καρκίνο. Τέλος, η μεγαλύτερη έρευνα που έχει γίνει στην ΕΕ για την έμφυλη βία, καταγράφει ότι πενήντα γυναίκες στην ΕΕ δολοφονούνται κάθε εβδομάδα από νυν ή πρώην σύντροφό τους.
Η σημαντικότητα του όρου “γυναικοκτονία” ονοματίζει και δίνει νοήμα στην πιο ακραία μορφή έμφυλης βίας. Η Κύπρος είναι μία από τις πρώτες χώρες της Ευρώπης που αναγνώρισε τη γυναικοκτονία ως ξεχωριστό αδίκημα, η οποία ορίζεται ως η θανάτωση γυναίκας ως αποτέλεσμα άσκησης βίας από ερωτικό σύντροφο, βασανισμού και μισογυνισμού αλλά και άσκησης ενδοοικογενειακής βίας. Oι γυναίκες που έχουν χάσει τη ζωή τους και το έγκλημα αναγνωρίζεται ως γυναικοκτονία, είναι επειδή οι δράστες θεωρούσαν ότι το θύμα τους ανήκε υπό οποιαδήποτε μορφή σχέσης, είτε ως σύντροφος/σύζυγος, είτε ακόμα ως μάνα/γιαγιά/κόρη και στην πλειοψηφία τους είναι περιπτώσεις όπου προϋπήρχε βία, που απειλούνταν, φοβόταν και είχαν συνηθίσει να ζουν μέσα στον φόβο, που δεν μιλούσαν ή μιλούσαν και κανείς δεν τις άκουγε και αυτό επιβεβαιώνεται από τις δηλώσεις συγγενών και γειτόνων μετά τον χαμό. Δυστυχώς, πολλές γυναίκες μπορεί να ζούσαν, αν ως κοινωνία κοιτούσαμε δίπλα και δεν κλείναμε αυτιά και μάτια ασχολούμενοι μόνο με τον εαυτό μας.
Ανάγκη ανάδειξης φαινομένου: Παρά τα διαρκή φρικιαστικά περιστατικά που στοιχειώνουν την επικαιρότητα και αφυπνίζουν με τον πιο ανατριχιαστικό τρόπο το κοινό αίσθημα, είναι πολλοί αυτοί που εξακολουθούν να αμφισβητούν την ίδια την υπόσταση και το κύρος του όρου γυναικοκτονία, βολευόμενοι στην αοριστία και τον ”ρομαντισμό” που αναδύει ο όρος έγκλημα πάθους σκεπτόμενοι πως <<Τη σκότωσε γιατί την αγαπούσε, ήταν η κακιά η ώρα κλπ.>>
Είναι επίσης πολλοί όσοι ρωτούν «Ανδροκτονία δεν υπάρχει;». Υπάρχει ανδροκτονία και είναι ακόμα πιο συστηματικής μορφής από τη γυναικοκτονία, καθώς είναι ο πόλεμος ή και ο στρατός που οδηγούν στην αυτοχειρία «αδύναμους» και «υπερευαίσθητους» νεαρούς άνδρες που δεν μπορούν να διαχειριστούν τον ρόλο που τους κληροδότησε η πατριαρχία. Όπως και η αυτοκτονία είναι μια μορφή έμμεσης ανδροκτονίας, αφού σύμφωνα με έρευνες η συντριπτική πλειοψηφία των αυτοχείρων είναι άνδρες, οι οποίοι είναι συνήθως επιρρεπείς σε διαφόρων ειδών εθισμούς, όπως στην οργή και τον συνεχή θυμό, αρνούμενοι να τον κατευνάσουν και να διαχειριστούν τα συναισθήματά τους, διότι δεν ”έμαθαν έτσι”. Θα πρέπει να είναι λοιπόν πασιφανές το 2023 πως η πατριαρχία δεν υπονομεύει και δεν δηλητηριάζει την ύπαρξη μόνο των γυναικών, αλλά και των ανδρών, καθώς έχει οδηγήσει σε πολλές κοινωνικές παθογένειες και κοινωνικές δυσλειτουργίες.
Εξήγηση προβλήματος: Όπως είχε τονίσει η Γαλλίδα ανθρωπολόγος-εθνολόγος Φρανσουάζ Εριτιέ μέσα από επιστημονική της διαπίστωση «η βία δεν προέρχεται από μια εσωτερική ανάγκη αλλά είναι απόκτημα της εκπαίδευσης και της κοινωνικής πρακτικής.» Κανείς δεν γεννιέται δολοφόνος, «εκπαιδεύεται» όμως σιωπηλά και αδιόρατα για να γίνει τέτοιος. Αρχικά στο σπίτι, μετά στο σχολείο κι ύστερα στις κοινωνικές και επαγγελματικές του συναναστροφές, ώσπου το μοντέλο των κακοποιητικών συμπεριφορών που «διδάσκεται» να το αναπαράξει αργότερα ως πατέρας, ως σύζυγος κλπ. Είναι επομένως ιδιαίτερα σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ως κοινωνία ότι η λύση στο να απαλλαχθούμε από τέτοια κοινωνικά φαινόμενα είναι η σωστή διαπαιδαγώγηση μιας γενιάς που από την παιδική της ηλικία θα διδαχτεί σεβασμό για τη ζωή ανεξαρτήτως φύλου και είδους και θα λάβει σοβαρή κοινωνική παιδεία πέρα από την ακαδημαϊκή της μόρφωσή.
Η ρίζα του κακού και οι λόγοι που έχουν οδηγήσει σε αυτό το σημείο είναι η κακή ανατροφή των ανδρών στη χώρα μας, ο οποίοι έχουν μεγαλώσει με τη λογική ότι οι γυναίκες είναι κτήμα τους, ότι τους ανήκουν, ότι δεν έχουν δικαίωμα άποψης. Είναι εξαιρετικά αντιφατικό να επικρατούν ακόμη υποτιμητικές προς τις γυναίκες αντιλήψεις σε μια σύγχρονη εποχή διαρκούς προόδου, δυστυχώς όμως η νοοτροπία του άνδρα-αφέντη παραμένει κυρίαρχη, όπως συνέβαινε στα παλαιότερα χρόνια, όπου ο σύζυγος ήταν ο αφέντης του σπιτιού που βαιοπραγούσε εναντίον της γυναίκας και των παιδιών του και που η στάση της γυναίκας τότε έπρεπε να είναι σιωπηρή, χωρίς να αντιμιλάει. Αυτά ήταν τα ήθη της τότε εποχής τα οποία συνεχίζουμε να βλέπουμε και σήμερα στην εποχή που ζούμε καθώς ακόμη διατηρούνται πολλά από τα κατάλοιπα της πατριαρχικής κοινωνίας. Αν δεν ”πετάξουμε” από πάνω μας όλα αυτά τα κατάλοιπα και όσο μεγαλώνουμε ”νταήδες” και ”ψευτόμαγκες”, που δεν έχουν μάθει να σέβονται και να αγαπούν, οι γυναικοκτονίες θα αυξάνονται.
Στάδια κακοποίησης : Η κακοποίηση ξεκινά με σημάδια μη αντιληπτά στην αρχή μίας σχέσης, όπως η υπερβολική ζήλια, η χειραγώγηση και ο έλεγχος και γενικά πράγματα που στην αρχή μιας σχέσης φαίνονται έως και κολακευτικά, αλλά κατά την διάρκεια της σχέσης εντείνονται. «Δεν θα βγεις έξω χωρίς συνοδεία», «σου απαγορεύω να φορέσεις αυτό» κ.λπ. Ύστερα σειρά έχουν η λεκτική κι η οικονομική βία, όπως και η αποξένωση από το οικογενειακό περιβάλλον και τον κοινωνικό περίγυρο “δεν θα έρχονται σπίτι φίλοι σου και συγγενείς”. Μετά αρχίζει η απαξιωτική συμπεριφορά, “εσύ φταις που φέρομαι έτσι” και το κακοποιητικό πρόσωπο διαδέχεται ξαφνικά το “αγγελικό” που ζητάει συγγνώμη. Συνήθως όταν μια γυναίκα βιώνει μία τέτοια κακοποιητική και τοξική κατάσταση δεν θέλει να το παραδεχθεί και ενώ σε άλλους μπορεί να αναγνωρίσει την κακοποίηση, στον εαυτό της αδυνατεί. ”Εμένα με αγαπάει, δεν είμαστε το ίδιο. Είχε κακή μέρα στη δουλειά”. Και κάπως έτσι οι θύτες γίνονται πολύ χειριστικοί. “Ποιος θα γυρίσει να κοιτάξει εσένα;”, “πού θα πας με δυο παιδιά;”».
Επομένως οι κακοποιητικές συμπεριφορές είναι θέμα νοοτροπίας, παιδείας και αποτέλεσμα μιας κοινωνίας που κρύβει και αγνοεί όμως οφείλουμε, όλες και όλοι να μην τις δεχόμαστε και να μην τις ανεχόμαστε προκειμένου να ζούμε σε μία υγιή κοινωνία με γνώμονα τον σεβασμό στη ζωή και στα δικαιώματα όλων των ανθρώπων. Καμία γυναίκα δεν πρέπει να νοιώθει μόνη και είναι επιτακτική η ανάγκη να σταματήσει αυτή η άρρωστη κατάσταση που έχει ξεφύγει. Όπως επίσης είναι εξαιρετικά σημαντικό το να μην οδηγούμε ως κοινωνία τα θύματα σε δευτερογενή θυματοποίηση με το να αναρωτιόμαστε και να αναζητούμε και να επιρρίπτουμε ευθύνες σε αυτά αντί στους θύτες, γεγονός που τονίζει ξανά την πατριαρχική νοοτροπία με την οποία έχει εμποτιστεί η κοινωνία μας.
Τρόποι επίλυσης: Στο διάστημα που μεσολάβησε από την πανδημία πάρθηκαν ύστερα από πίεση γυναικείων οργανώσεων και φορέων κάποια. Εξασφαλίστηκαν ξενώνες για κακοποιημένες γυναίκες, αλλά και βραχυπρόθεσμη στέγη από τη Γενική Γραμματεία Ισότητας Φύλων. Υπάρχει μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης απέναντι στη βία κατά των γυναικών τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς με ενημερωτικές καμπάνιες κ.λπ. τα τελευταία χρόνια, μεγαλύτερη ορατότητα επίσης, που σημαίνει ότι γίνονται περισσότερες καταγγελίες είτε από τις ίδιες τις παθούσες, είτε από το περιβάλλον τους. Βέβαια απέχουμε αρκετά από το να πούμε ότι έχει καλλιεργηθεί μια κουλτούρα μηδενικής ανοχής απέναντι στην έμφυλη βία. Έχουν όμως γίνει κι από πλευράς Πολιτείας κάποια βήματα, όπως ο νέος νομικός ορισμός για τον βιασμό, η υπογραφή της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης και από την Ελλάδα το ’18, η οποία καλύπτει μορφές βίας που δεν συμπεριλάμβανε το νομικό μας σύστημα.
Στην Ελλάδα καθώς η εκτίμηση των θυμάτων γυναικοκτονιών γίνεται μέσα από τη χρήση του άρθρου για την ανθρωποκτονία με πρόθεση σε συνδυασμό με τον νόμο για την ενδοοικογενειακή βία, η τήρηση των σχετικών στοιχείων και κυρίως η δημοσιοποίησή τους υπήρξε μέχρι πρόσφατα ελλιπής. Πλέον λοιπόν, υπό την επίδραση και της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης που υπογράφηκε από την Ε.Ε. το 2017 και είναι το πρώτο διεθνώς νομικά δεσμευτικό κείμενο του είδους του που θέτει κριτήρια για την πρόληψη της έμφυλης βίας, την προστασία των θυμάτων και την τιμωρία των αυτουργών, δημοσιοποιούνται ορισμένα στατιστικά στοιχεία από το Παρατηρητήριο της Γενικής Γραμματείας Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων. Η ορθή τήρηση στατιστικών στοιχείων και η διάθεση αυτών στο κοινό αποτελεί τη βάση για την αναγνώριση του φαινομένου και τη χάραξη ορθής πολιτικής για τη δολοφονία γυναικών και θηλυκοτήτων από άνδρες, επειδή είναι γυναίκες.
Μη κερδοσκοπικός οργανισμός Strong-Me για την πρόληψη και καταπολέμηση της έμφυλης βίας με εθελοντικές δράσεις με σκοπό την αναγνώριση επιτέλους του όρου «γυναικοκτονία» στη χώρα.
Υπόγραψε το ψήφισμα εδώ.
«Πες την με το όνομά της: Γυναικοκτονία. Αν δε λέμε τη γυναικοκτονία με το όνομά της, ας μη λέμε τίποτα άλλο», σημειώνεται στο βίντεο της καμπάνιας.
Ενδεικτικά αναφέρω για περαιτέρω πληροφόρηση σχετικά με ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα για τις γυναικοκτονίες το femicide.gr
Όπως και το ertnews.gr και το ladylike.gr τα οποία αναφέρονται σε κάθε γυναικοκτονία που τελέστηκε στην Έλλαδα τόσο το 2021 όσο και το 2022 αντίστοιχα.
